rainfall weather उन्हाळ्याचा कडक तडाखा सुरू असताना, पावसाळ्याच्या आगमनाची प्रतीक्षा सर्वच करत आहेत. मार्च-एप्रिलमधील असह्य उष्णतेमुळे सर्वसामान्य नागरिकांपासून ते शेतकऱ्यांपर्यंत सर्वांचे लक्ष यंदाच्या पावसाकडे लागले आहे. जागतिक हवामान केंद्रे आणि भारतीय हवामान विभागाने (आयएमडी) यंदाच्या पावसाबाबत वेगवेगळे अंदाज वर्तवले आहेत. त्यामुळे यंदाचा पावसाळा कसा असेल याबद्दल विविध मते समोर येत आहेत.
हवामान विभाग आणि जागतिक संस्थांचे अंदाज
जागतिक हवामान केंद्रांनी भारतात यंदा सरासरीपेक्षा अधिक पर्जन्यमान होण्याचा अंदाज वर्तवला आहे. फेब्रुवारीपासूनच अनेक आंतरराष्ट्रीय हवामान संस्थांनी यंदाच्या मान्सूनबाबत भाकिते वर्तवण्यास सुरुवात केली होती. मात्र भारतातील पारंपारिक पंचांगकर्त्यांनी गेल्या वर्षीच्या तुलनेत यंदा कमी पाऊस पडण्याची शक्यता वर्तवली आहे.
दरम्यान, भारतीय हवामान विभागाकडून दरवर्षी दोन ते तीन टप्प्यांत पावसाचे अंदाज वर्तवले जातात. त्यानुसार एप्रिलच्या पहिल्या आठवड्यात पूर्वमोसमी पाऊस कोसळण्याचा अंदाज हवामान खात्याकडून वर्तवला गेला आहे. हे पूर्वमोसमी पाऊस शेतकऱ्यांसाठी फायदेशीर ठरू शकतात, मात्र अचानक येणारे वादळी पाऊस पिकांचे नुकसानही करू शकतात.
पंचांगकर्त्यांचे भाकित
महाराष्ट्रातील शेतकरी आणि नागरिक हवामान विभागाबरोबरच पंचांगातील भविष्यवाणींवरही अवलंबून असतात. भेंडवळच्या घटमांडणीतून येत्या अक्षय तृतीयेला पावसाचे भाकित वर्तवले जाणार आहे. मात्र, आधीच काही पंचांगकर्त्यांनी यंदा गेल्या वर्षाच्या तुलनेत कमी पर्जन्यमान राहण्याचे भाकित केले आहे.
दाते पंचांगात दिलेल्या माहितीनुसार, यंदा केरळ किनारपट्टीवर ४ जूनपर्यंत मान्सूनचे आगमन होण्याची शक्यता आहे. तर महाराष्ट्रात मान्सून १६ जूनपासून सक्रिय होणार असल्याचा अंदाज वर्तवण्यात आला आहे. विशेषतः जुलै आणि ऑगस्ट महिन्यांत समाधानकारक पाऊस होण्याची शक्यता असली तरी गेल्या वर्षीच्या तुलनेत यंदा कमी पाऊस पडण्याचे भाकित आहे.
कोणत्या काळात चांगला पाऊस?
पंचांगकर्त्यांनी आर्द्रा, पुनर्वसू, पुष्य, आश्लेषा आणि हस्त या पाच नक्षत्रांमध्ये चांगला पाऊस होण्याची शक्यता वर्तवली आहे. त्याचबरोबर १६ जून ते १५ जुलै आणि २ ऑगस्ट ते १४ ऑगस्ट या कालावधीत अतिवृष्टीचा अंदाज वर्तवला आहे. त्यानंतर २० सप्टेंबर ते ७ ऑक्टोबर या काळात पावसाचे योग असतील असे सांगितले आहे.
दाते पंचांगानुसार, ८ जूनच्या बुध-गुरू युतीमुळे मेघगर्जनेसह पाऊस होण्याची शक्यता आहे. मात्र मृग नक्षत्राचा पाऊस हुलकावण्या देऊ शकतो. तसेच, काही प्रदेशांत दुष्काळसदृश परिस्थिती राहण्याचाही अंदाज वर्तवण्यात आला आहे.
पाणी बचतीचे मोठे आव्हान
विविध अंदाजांनुसार पावसाळा कमी-अधिक असला तरी उन्हाळ्याचा तीव्र तडाखा लक्षात घेता एप्रिल आणि मे या महिन्यांत पाण्याची बचत करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहे. वाढत्या उष्णतेमुळे जलाशयांतील पाणीसाठा झपाट्याने कमी होत आहे. त्यामुळे पुढील दोन महिन्यांत पाण्याचे नियोजन करणे हे मोठे आव्हान जिल्हा प्रशासन आणि नागरिकांसमोर उभे राहणार आहे.
पाणी संवर्धनाचे उपाय
शेतकऱ्यांसाठी उपाय
१. पाणी व्यवस्थापन तंत्रज्ञानाचा वापर: ठिबक सिंचन, तुषार सिंचन यांसारख्या आधुनिक पद्धतींचा वापर करून पाण्याचा अधिकाधिक कार्यक्षम वापर करावा.
२. जलसंधारण बांधकामे: शेतात छोटे-छोटे बंधारे, ढाळीचे बांध आणि शेततळी तयार करून पावसाचे पाणी अडवून ठेवावे.
३. पीक पद्धतीत बदल: पाण्याची कमतरता असणाऱ्या भागात कमी पाणी लागणाऱ्या पिकांची लागवड करावी.
४. मातीची आर्द्रता टिकवणे: मल्चिंग तंत्राचा वापर करून जमिनीतील ओलावा टिकवून ठेवावा.
नागरिकांसाठी उपाय
१. पाण्याचा काटकसरीने वापर: दैनंदिन कामांमध्ये पाण्याचा अपव्यय टाळावा. अंघोळीसाठी शॉवर ऐवजी बादलीचा वापर करावा.
२. पावसाचे पाणी साठवणे: घराच्या छतावरून वाहणारे पावसाचे पाणी साठवून त्याचा वापर बागेसाठी किंवा इतर घरगुती कामांसाठी करावा.
३. गळत्या दुरुस्त करणे: घरातील नळ, पाण्याच्या टाक्या यांमधील गळत्या त्वरित दुरुस्त कराव्यात.
४. पुनर्वापर: कपडे धुण्यासाठी वापरलेले पाणी शौचालयात किंवा बागेत वापरावे.
प्रशासनाची भूमिका
१. जनजागृती मोहीम: पाणी बचतीसंदर्भात व्यापक जनजागृती मोहीम राबवावी.
२. पाणी पुरवठा नियोजन: उपलब्ध पाणीसाठ्याचे योग्य नियोजन करून समान वितरण सुनिश्चित करावे.
३. पाणी पुनर्वापर प्रकल्प: शहरी भागात सांडपाणी प्रक्रिया प्रकल्प राबवून त्या पाण्याचा पुनर्वापर करावा.
४. जलसंधारण कामे: नदी, नाले, विहिरी यांचे पुनरुज्जीवन आणि सफाई यांसारखी कामे हाती घ्यावीत.
हवामान बदलाचा प्रभाव
जागतिक तापमानवाढीमुळे हवामान बदलाचे परिणाम जाणवत आहेत. एकीकडे तीव्र उष्णता तर दुसरीकडे अचानक अतिवृष्टी असे चक्र सुरू झाले आहे. भारतासारख्या कृषिप्रधान देशात पावसावर अवलंबून असलेल्या शेतीवर याचा थेट परिणाम होतो.
हवामान तज्ज्ञांच्या मते, भविष्यात अशा अनिश्चित वातावरणाची शक्यता वाढत आहे. त्यामुळे शाश्वत पाणी व्यवस्थापन, शेती पद्धती आणि पिकांच्या जातींमध्ये आवश्यक ते बदल करणे गरजेचे आहे.
यंदाच्या पावसाबाबत विविध अंदाज असले तरी पाणी बचतीचे महत्त्व कमी होत नाही. मागील काही वर्षांचा अनुभव लक्षात घेता, पावसाच्या अनिश्चिततेशी सामना करण्यासाठी आपण सर्वांनी पाणी संवर्धनाचे प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. शासन, प्रशासन, शेतकरी आणि सर्वसामान्य नागरिक यांनी एकत्रितपणे प्रयत्न केल्यास पाण्याच्या संकटावर मात करणे शक्य आहे.
उन्हाळ्यातील पाणी टंचाई टाळण्यासाठी आणि पावसाळ्यातील पाण्याचा योग्य वापर करण्यासाठी आत्तापासूनच पाणी बचतीचे नियोजन करणे महत्त्वाचे आहे. जलसंवर्धन हीच काळाची गरज आहे.