maize prices खानदेश परिसरातील मक्याची बाजारपेठ सध्या मोठ्या संकटाला सामोरे जात आहे. शेतकऱ्यांनी मोठ्या आशेने लागवड केलेल्या मक्याची आवक बाजारपेठेत वाढली असली तरी, त्याचे दर मात्र हमीभावापेक्षा लक्षणीयरित्या कमी असल्याने शेतकरी वर्गात प्रचंड असंतोष पसरला आहे. केंद्र सरकारने मक्यासाठी २१३२ रुपये प्रति क्विंटल इतका हमीभाव निश्चित केलेला असताना, खानदेशातील बाजारपेठांमध्ये मक्याला केवळ १८०० ते २००० रुपये प्रति क्विंटल इतका अत्यंत कमी भाव मिळत आहे.
शिरपूर येथील सुनील पाटील, या प्रगतशील शेतकऱ्याच्या म्हणण्यानुसार, “आम्ही पाच महिने कष्ट करून मका पिकवतो. त्यासाठी भरपूर खर्च करावा लागतो. पण शेवटी मिळणारा भाव पाहून मनस्ताप होतो. सरकारने घोषित केलेल्या हमीभावाच्या तुलनेत आम्हाला प्रत्यक्षात बाजारात १०० ते ३०० रुपयांनी कमी दर मिळत आहेत. या परिस्थितीत शेती करणे दिवसेंदिवस अधिकाधिक कठीण होत चालले आहे.”
मक्याच्या उत्पादन खर्चाचे गणित
मक्याचे पीक हे सुमारे पाच महिन्यांचे असून, त्यासाठी शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक गुंतवणूक करावी लागते. प्रति एकर खर्चाचा विचार केल्यास:
- बियाणे आणि पेरणी: ३५०० ते ४००० रुपये
- खते आणि किटकनाशके: ६००० ते ७००० रुपये
- सिंचन व्यवस्था: ३००० ते ४००० रुपये
- मजुरी आणि इतर खर्च: २५०० ते ३००० रुपये
- कापणी आणि मळणी: ३५०० रुपये
अशा प्रकारे, एका एकरात मका पिकवण्यासाठी शेतकऱ्यांना सरासरी १८,००० ते २०,००० रुपये खर्च येतो. याउलट, प्रति एकर उत्पादन साधारणपणे २५ ते २७ क्विंटल मिळते. सध्याच्या बाजारभावानुसार (१८०० ते २००० रुपये प्रति क्विंटल), शेतकऱ्यांना प्रति एकर ४५,००० ते ५४,००० रुपये उत्पन्न मिळू शकते. परंतु, खर्च वजा केल्यानंतर निव्वळ नफा अत्यंत कमी राहतो, विशेषतः जर भाव अजून खाली गेले तर.
खानदेशातील अमळनेर येथील शेतकरी रमेश पाटील यांच्या म्हणण्यानुसार, “गेल्या वर्षी आम्हाला २३०० ते २४०० रुपये भाव मिळाला होता. यंदा मात्र आवक जास्त असल्याने भाव एकदम कोसळले आहेत. शासकीय खरेदी सुरू असती तर हा प्रश्न आला नसता. आमच्या भागात अजूनही मका मळणीसाठी तयार होत आहे, त्यामुळे येत्या काही आठवड्यांत आवक आणखी वाढण्याची शक्यता आहे. अशा परिस्थितीत भाव अजून खाली जाण्याची भीती आहे.”
बाजारपेठेतील वाढती आवक आणि येणारी संकटे
खानदेशातील प्रमुख बाजारपेठांमध्ये – जळगाव, अमळनेर, चोपडा, चाळीसगाव, शिरपूर, दोंडाईचा, नंदुरबार, शहादा आदी ठिकाणी – दररोज सरासरी १० ते १२ हजार क्विंटल मका विक्रीसाठी येत आहे. सध्या वातावरणात पावसाचा अंदाज आहे, त्यामुळे अनेक शेतकरी मक्याची आवक रोखून धरत आहेत. पावसाचे वातावरण निवळल्यानंतर ही आवक दुप्पट होण्याची शक्यता व्यक्त केली जात आहे.
चाळीसगाव येथील किसान व्यापारी संघाचे अध्यक्ष विकास नागरे यांच्या मते, “शेतकऱ्यांसमोर सध्या मोठे संकट उभे आहे. एकीकडे मक्याची आवक वाढेल, दुसरीकडे शासकीय खरेदी अजूनही सुरू झालेली नाही. बाजारातील व्यापारी शेतकऱ्यांचा फायदा घेत आहेत. ते शेतकऱ्यांकडून उधारीवर माल खरेदी करून, त्यांना ४-५ दिवसांनंतर पैसे देण्याचे आश्वासन देत आहेत. अनेकदा यात फसवणूक होण्याची शक्यता असते. शिवाय, बाजार समित्यांमध्ये उधारीचा व्यवहार बेकायदेशीर असतानाही, शेतकऱ्यांकडे पर्याय नसल्याने ते हे स्वीकारत आहेत.”
व्यापारी वर्गाची भूमिका आणि बाजारातील अस्थिरता
बाजारातील एकूण परिस्थिती पाहता, व्यापारी वर्ग शेतकऱ्यांना हमीभावापेक्षा अत्यंत कमी दर देत असल्याचे चित्र स्पष्ट होत आहे. व्यापाऱ्यांचे म्हणणे आहे की बाजारात मागणी कमी असल्याने ते जास्त भाव देऊ शकत नाहीत. मात्र, शेतकऱ्यांचे म्हणणे आहे की व्यापारी कृत्रिमरित्या भाव कमी ठेवत आहेत.
जळगाव येथील मका व्यापारी संजय बोरा यांच्या म्हणण्यानुसार, “आम्ही स्वतःहून भाव कमी ठेवत नाही. बाजाराची मागणी आणि पुरवठा यांच्या आधारे भाव ठरतात. सध्या पुरवठा जास्त आहे आणि मागणी कमी आहे, त्यामुळे भाव घसरले आहेत. पुढे मागणी वाढल्यास भाव वाढू शकतात.”
परंतु, खानदेशातील कृषी विभागातील अधिकारी राहुल जाधव यांच्या मते, “सध्याची परिस्थिती पाहता, शेतकऱ्यांना योग्य मोबदला मिळत नाही. शासकीय खरेदी लवकरात लवकर सुरू झाली पाहिजे. त्यामुळे बाजारभावावर सकारात्मक परिणाम होईल.”
शासकीय खरेदीची अत्यावश्यकता आणि शेतकऱ्यांची मागणी
खानदेशातील शेतकरी वर्ग आता एकजुटीने शासकीय खरेदी लवकरात लवकर सुरू करण्याची मागणी करत आहे. त्यांचे म्हणणे आहे की, आगाप लागवडीचा मका जसजसा बाजारात येतो, तसतसे त्याचे भाव घसरत जातात.
नंदुरबार जिल्ह्यातील शेतकरी आंदोलनाचे नेते कैलास पाटील यांच्या मते, “सरकारने एप्रिल महिन्याच्या सुरुवातीलाच शासकीय खरेदी सुरू केली असती, तर बाजारभावावर नियंत्रण राहिले असते. मागील वर्षी शासकीय खरेदी उशीरा सुरू झाल्याने अनेक शेतकऱ्यांचे नुकसान झाले होते. यंदाही हीच परिस्थिती निर्माण होत आहे. आम्ही सरकारकडे पुन्हा एकदा विनंती करतो की, हमीभावाने मका खरेदी लवकरात लवकर सुरू करावी.”
शेतकऱ्यांसमोरील भविष्यातील आव्हाने
मक्याची लागवड करणाऱ्या शेतकऱ्यांसमोरील आव्हाने केवळ बाजारभावापुरती मर्यादित नाहीत. हवामान बदलाच्या प्रभावामुळे उत्पादन खर्च वाढत आहे, तर जागतिक बाजारपेठेतील चढउतारांचा परिणाम स्थानिक बाजारावरही होत आहे.
डॉ. सुधीर भोसले, कृषी अर्थतज्ज्ञ, यांच्या विश्लेषणानुसार, “मका हे भारतातील महत्त्वाचे पीक आहे, विशेषतः पशुखाद्य आणि स्टार्च उद्योगासाठी. सध्या जागतिक बाजारात मक्याचे दर कमी असल्याने, आयात वाढली आहे आणि त्याचा नकारात्मक परिणाम स्थानिक उत्पादकांवर होत आहे. अशा परिस्थितीत सरकारची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची ठरते. शासकीय खरेदी व्यवस्था नियमितपणे आणि वेळेवर राबवणे आवश्यक आहे.”
खानदेशातील मका उत्पादक शेतकऱ्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी काही प्रभावी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे:
१. शासकीय खरेदी तात्काळ सुरू करून हमीभावाची अंमलबजावणी करणे. २. मका आधारित उद्योगांना प्रोत्साहन देऊन स्थानिक मागणी वाढवणे. ३. निर्यात प्रोत्साहन धोरणे राबवून जागतिक बाजारपेठेत भारतीय मक्याची मागणी वाढवणे. ४. मूल्यवर्धित उत्पादनांसाठी शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण देणे, जेणेकरून ते कच्च्या मालाऐवजी प्रक्रिया केलेले उत्पादन विकू शकतील. ५. कापणीनंतरच्या सुविधा (साठवण, वाहतूक, प्रक्रिया) मजबूत करणे.
खानदेशातील मका उत्पादक शेतकऱ्यांसमोरील आर्थिक संकटावर त्वरित उपाययोजना करणे अत्यावश्यक झाले आहे. हमीभावापेक्षा कमी दरामुळे शेतकऱ्यांचा उत्साह कमी होत असून, भविष्यात मक्याची लागवड कमी होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. अशा परिस्थितीत सरकारने आणि संबंधित विभागांनी एकत्रितपणे प्रयत्न करून शेतकऱ्यांना दिलासा देणे आवश्यक आहे.
मक्याचे पीक हे खानदेशातील अनेक शेतकऱ्यांसाठी उपजीविकेचे प्रमुख स्त्रोत आहे. हमीभावाच्या अंमलबजावणीमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या कष्टाचा योग्य मोबदला मिळेल आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेच्या विकासाला चालना मिळेल. शासकीय यंत्रणा, व्यापारी वर्ग आणि शेतकरी संघटनांनी एकत्र येऊन या समस्येवर तोडगा काढणे ही काळाची गरज आहे.