RBI new guideline भारतीय अर्थव्यवस्थेत नकली चलनी नोटांचा वाढता प्रसार हा एक गंभीर चिंतेचा विषय बनला आहे. विशेषतः १०० रुपयांच्या नोटांच्या बाबतीत अलीकडे पसरलेल्या अफवांमुळे सर्वसामान्य नागरिकांमध्ये गोंधळाचे वातावरण निर्माण झाले आहे. या पार्श्वभूमीवर भारतीय रिझर्व्ह बँकेने (RBI) महत्त्वपूर्ण स्पष्टीकरण आणि मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या आहेत.
अफवांचे निरसन
सर्वप्रथम, RBI ने स्पष्ट केले आहे की १०० रुपयांच्या नोटांचे प्रचलन बंद करण्याबाबत कोणताही निर्णय घेण्यात आलेला नाही. सोशल मीडियावर पसरलेल्या अशा अफवा पूर्णपणे निराधार आहेत. १०० रुपयांची नोट ही अधिकृत चलन म्हणून कायम राहणार असून, ती पूर्वीप्रमाणेच वैध आहे. मात्र, नागरिकांनी नोटांची सत्यता तपासण्यासाठी विशेष काळजी घ्यावी, असे आवाहन RBI ने केले आहे.
सुरक्षा वैशिष्ट्यांची ओळख
लॅव्हेंडर रंगाच्या १०० रुपयांच्या नोटेवर अनेक सुरक्षा वैशिष्ट्ये आहेत, जी खऱ्या नोटेची ओळख पटवण्यास मदत करतात:
१. वॉटरमार्क: नोटेच्या उजव्या बाजूला महात्मा गांधींचा वॉटरमार्क आणि ‘१००’ हा अंक स्पष्टपणे दिसतो. नोट प्रकाशासमोर धरल्यास हे चिन्ह अधिक स्पष्ट होतात.
२. सुरक्षा धागा: नोटेच्या मध्यभागी एक विशेष सुरक्षा धागा असतो, ज्यावर ‘भारत’ आणि ‘RBI’ असे शब्द छापलेले असतात.
३. रंग बदलणारी पट्टी: नोटेवर एक विशेष पट्टी असते, जी कोन बदलल्यावर हिरव्या रंगातून निळ्या रंगात बदलते. ही वैशिष्ट्ये नकली नोटांमध्ये आढळत नाहीत.
४. सूक्ष्म अक्षरे: नोटेवर अत्यंत बारीक अक्षरांमध्ये ‘RBI’ आणि ‘१००’ लिहिलेले असते, जे केवळ भिंगाच्या साहाय्याने वाचता येतात.
डिजिटल पेमेंटचा प्रभाव
UPI आणि इतर डिजिटल पेमेंट पद्धतींच्या वाढत्या वापरामुळे नकली नोटांच्या समस्येला काही प्रमाणात आळा बसला आहे. तरीही, ग्रामीण भागात आणि छोट्या व्यवहारांमध्ये रोख रकमेचा वापर मोठ्या प्रमाणात होत असल्याने, नागरिकांनी सतर्क राहणे आवश्यक आहे.
व्यापाऱ्यांसाठी विशेष सूचना
RBI ने व्यापाऱ्यांसाठी काही महत्त्वपूर्ण मार्गदर्शक तत्त्वे जारी केली आहेत:
- प्रत्येक नोट स्वीकारताना तिची सुरक्षा वैशिष्ट्ये तपासावीत
- संशयास्पद नोटा आढळल्यास त्वरित स्थानिक पोलीस किंवा बँकेला कळवावे
- कर्मचाऱ्यांना नोट तपासणीचे प्रशिक्षण द्यावे
बँकांची भूमिका
बँकांनी आपल्या ग्राहकांना नोटांची पडताळणी करण्याच्या पद्धती शिकवाव्यात. नकली नोट आढळल्यास ती जप्त करून योग्य त्या अधिकाऱ्यांकडे सुपूर्द करावी. बँकांनी आपल्या शाखांमध्ये नोट तपासणी यंत्रे उपलब्ध करून द्यावीत.
जरी डिजिटल व्यवहारांचे प्रमाण वाढत असले, तरी नकली नोटांची समस्या संपूर्णपणे संपुष्टात येणे अवघड आहे. RBI नवीन सुरक्षा वैशिष्ट्ये समाविष्ट करून या समस्येशी लढा देत आहे. नागरिकांनी देखील डिजिटल पेमेंट पद्धतींचा जास्तीत जास्त वापर करावा, असे आवाहन करण्यात येत आहे.
जनजागृतीचे महत्त्व
नकली नोटांच्या समस्येशी लढण्यासाठी जनजागृती अत्यंत महत्त्वाची आहे. RBI आणि बँका यांच्याकडून वेळोवेळी आयोजित केल्या जाणाऱ्या जागरूकता कार्यक्रमांमध्ये नागरिकांनी सहभागी व्हावे. शाळा आणि महाविद्यालयांमध्येही विद्यार्थ्यांना नोटांची सत्यता ओळखण्याचे धडे दिले जात आहेत.
१०० रुपयांच्या नोटा बंद होण्याच्या अफवांकडे दुर्लक्ष करावे. मात्र, नकली नोटांपासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी RBI च्या मार्गदर्शक सूचनांचे काटेकोर पालन करावे. डिजिटल व्यवहारांचा वापर वाढवून आणि रोख व्यवहारांमध्ये विशेष सतर्कता बाळगून या समस्येला आळा घालता येईल. सामान्य नागरिक, व्यापारी आणि बँका यांच्या सामूहिक प्रयत्नांतूनच नकली नोटांच्या समस्येवर मात करता येईल.