Soybean market price increas आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत सोयापेंडच्या दरात गेल्या दोन दिवसात लक्षणीय वाढ झाली आहे. टनामागे सुमारे ५ टक्के म्हणजेच १४ डॉलर्सची ही वाढ भारतीय बाजारपेठेवरही अनुकूल परिणाम करत आहे. मागील दोन महिन्यांपासून सोयापेंडचे दर ३०० डॉलर्सच्या खाली असल्याचे चित्र होते, परंतु आता त्यात सुधारणा होताना दिसत आहे.
सोयापेंडच्या जागतिक दरात वाढ होण्यामागे अर्जेंटीनातील हवामान अंदाज हे प्रमुख कारण आहे. अर्जेंटीनात पुढील आठवड्यात कोरडे हवामान राहील असा अंदाज हवामान विभागाने वर्तवला असून, याचा परिणाम तेथील सोयापेंड उत्पादनावर होण्याची शक्यता आहे. अर्जेंटीना हा जगातील अग्रगण्य सोयापेंड उत्पादक देश असल्याने, तेथील उत्पादन कमी झाल्यास जागतिक पुरवठ्यावर परिणाम होणे अपरिहार्य आहे.
उलटपक्षी, ब्राझील जो की सोयाबीन उत्पादनात आघाडीवर आहे, तेथील हवामान सामान्य राहील असा अंदाज आहे. त्यामुळे सोयाबीनच्या दरात सोयापेंडइतकी मोठी वाढ झालेली नाही. तरीही, अर्जेंटीनातील स्थितीचा परिणाम संपूर्ण जागतिक बाजारावर होत असल्याने सोयाबीनच्या दरातही थोडी सुधारणा होत आहे.
भारतीय बाजारपेठेतील स्थिती
आंतरराष्ट्रीय बाजारातील या वाढीचा सकारात्मक परिणाम भारतीय बाजारपेठेवर झाला आहे. देशातील प्रक्रिया प्लांट्सनी सोयाबीनचे खरेदी दर कालच्या तुलनेत १०० रुपयांनी वाढवले आहेत. याचा परिणाम म्हणून देशभरातील बहुतेक बाजार समित्यांमध्ये सोयाबीनचा सरासरी भाव ४,००० रुपये प्रति क्विंटलपर्यंत पोहोचला आहे. काल हाच भाव ३,८०० ते ३,९०० रुपयांच्या दरम्यान होता.
बदलत्या आंतरराष्ट्रीय स्थितीचा परिणाम आणि स्थानिक मागणीत झालेली वाढ यामुळे सोयाबीनच्या किमान आणि कमाल भावातही सुधारणा झाली आहे. विशेषकरून मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि राजस्थान सारख्या प्रमुख सोयाबीन उत्पादक राज्यांमध्ये या वाढीचा स्पष्ट परिणाम दिसून येत आहे.
शेतकऱ्यांची अपेक्षा आणि वास्तविकता
भारतातील सोयाबीन उत्पादक शेतकऱ्यांच्या दृष्टीने ही सुधारणा आशादायक असली तरी त्यांच्या अपेक्षा अद्याप पूर्ण झालेल्या नाहीत. शेतकऱ्यांची अपेक्षा आहे की सोयाबीनचे दर आणखी ५०० ते ८०० रुपयांनी वाढावेत. सध्याचे ४,००० रुपये प्रति क्विंटल हे दर त्यांच्या उत्पादन खर्चाच्या तुलनेत अपुरे असल्याचे अनेक शेतकरी संघटना म्हणत आहेत.
सोयाबीन उत्पादनाच्या नवीन तंत्रज्ञानामुळे शेतकऱ्यांचा खर्च वाढला आहे. बियाणे, खते, कीटकनाशके यांचे दर वाढल्याने उत्पादन खर्च प्रति एकरी २५,००० ते ३०,००० रुपयांपर्यंत पोहोचला आहे. सरासरी उत्पादन ७ ते ८ क्विंटल प्रति एकर धरल्यास, शेतकऱ्यांना किमान ४,५०० ते ५,००० रुपये प्रति क्विंटल भाव मिळाल्यासच त्यांना नफा होऊ शकेल.
प्रक्रिया उद्योगाची भूमिका
सोयाबीन प्रक्रिया उद्योगाने दरात केलेली १०० रुपयांची वाढ ही स्वागतार्ह असली तरी यामागे आंतरराष्ट्रीय बाजारातील सोयापेंडच्या दरात झालेली वाढ हेच मुख्य कारण आहे. सोयापेंड हे प्रक्रिया उद्योगाचे मुख्य उत्पादन असून, त्याच्या दरात वाढ झाल्यास प्रक्रिया उद्योग जास्त भाव देण्यास तयार होतो.
भारतातील प्रमुख सोयाबीन प्रक्रिया केंद्रे मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र आणि राजस्थानमध्ये आहेत. या उद्योगांची एकूण वार्षिक प्रक्रिया क्षमता सुमारे ३० दशलक्ष टन इतकी आहे. मात्र गेल्या काही वर्षांत उत्पादनात घट झाल्याने या क्षमतेचा पूर्ण वापर होत नाही, ज्यामुळे प्रक्रिया उद्योग अधिक भाव देण्यास टाळाटाळ करतो.
डीडीजीएसचा परिणाम
डीडीजीएस (डिरेक्टोरेट जनरल ऑफ फॉरेन ट्रेड) च्या धोरणांचा भारतीय सोयाबीन बाजारावर महत्त्वपूर्ण परिणाम होत आहे. सध्या सोयाबीन आणि सोयापेंडच्या आयात-निर्यातीवर काही निर्बंध असल्याने स्थानिक बाजारभावावर त्याचा परिणाम जाणवतो.
सोयापेंडच्या निर्यातीवरील निर्बंधांमुळे स्थानिक बाजारात त्याचा पुरवठा वाढतो आणि भाव कमी होतात. याउलट, सोयाबीनच्या आयातीवर शुल्क असल्याने स्थानिक उत्पादकांना संरक्षण मिळते. मात्र या संरक्षणाची पातळी आंतरराष्ट्रीय बाजाराच्या स्थितीनुसार योग्य आहे की नाही, याबाबत अभ्यासकांमध्ये मतभेद आहेत.
आंतरराष्ट्रीय बाजारातील सोयापेंड आणि सोयाबीनच्या दरात सुधारणा होत असली तरी ही वाढ दीर्घकाळ टिकणार का, याबाबत अभ्यासकांमध्ये शंका आहे. अर्जेंटीनातील हवामानाचा अंदाज केवळ एका आठवड्यासाठी असल्याने, त्यानंतर परिस्थिती बदलल्यास बाजारभावही पुन्हा घसरू शकतात.
तज्ज्ञांच्या मते, जानेवारी महिन्यात सोयाबीनच्या भावात आणखी काही सुधारणा होण्याची शक्यता आहे. कारण या काळात अर्जेंटीना आणि ब्राझीलमधील पीक स्थितीबाबत अधिक स्पष्टता येईल. मात्र शेतकऱ्यांनी अपेक्षित केलेली ५०० ते ८०० रुपयांची वाढ होण्याची शक्यता कमी आहे असे बाजार विश्लेषक सांगत आहेत.
भारतीय बाजारपेठेत सोयाबीनचे भाव यंदाच्या हंगामात ४,२०० ते ४,३०० रुपयांपर्यंत जाण्याची शक्यता व्यक्त केली जात आहे. मात्र हे भाव शेतकऱ्यांच्या अपेक्षेपेक्षा कमी असल्याने, त्यांना आर्थिक फायदा मर्यादित राहण्याची शक्यता आहे.
शेतकऱ्यांसाठी सूचना
सोयाबीन उत्पादक शेतकऱ्यांनी सध्याच्या परिस्थितीत योग्य निर्णय घेण्यासाठी काही महत्त्वाच्या बाबी लक्षात ठेवाव्यात:
१. बाजारातील चढउतार: सोयाबीनचे भाव हे आंतरराष्ट्रीय बाजारातील स्थितीनुसार बदलत असतात. त्यामुळे बाजारातील दररोजच्या चढउतारांकडे लक्ष ठेवणे महत्त्वाचे आहे.
२. साठवणूक व्यवस्था: ज्या शेतकऱ्यांकडे योग्य साठवणूक व्यवस्था आहे, त्यांनी भाव वाढीची वाट पाहू शकतात. मात्र दीर्घकाळ साठवणूक केल्यास सोयाबीनच्या दर्जात घट होऊ शकते.
३. विकेंद्रित विक्री: एकाच वेळी संपूर्ण उत्पादन विकण्याऐवजी टप्प्याटप्प्याने विक्री करणे फायदेशीर ठरू शकते. यामुळे बाजारातील भाव वाढीचा लाभ घेता येईल.
४. प्रक्रिया केंद्रांशी थेट संपर्क: शक्य असल्यास, मध्यस्थांवर अवलंबून न राहता प्रक्रिया केंद्रांशी थेट संपर्क साधल्यास चांगला भाव मिळू शकतो.
५. पीक विमा: भविष्यातील अनिश्चिततेमुळे पीक विमा घेणे महत्त्वाचे ठरते. यामुळे नैसर्गिक आपत्ती किंवा बाजारभावात मोठी घसरण झाल्यास नुकसान भरपाई मिळू शकते.
आंतरराष्ट्रीय बाजारात सोयापेंडच्या दरात झालेली ५ टक्क्यांची वाढ आणि त्याचा भारतीय बाजारपेठेवरील परिणाम हा सोयाबीन उत्पादकांसाठी सकारात्मक संकेत आहे. देशातील बाजारात सोयाबीनचा सरासरी भाव ४,००० रुपये प्रति क्विंटलपर्यंत पोहोचला असला तरी, शेतकऱ्यांच्या अपेक्षा अद्याप पूर्ण झालेल्या नाहीत.
अर्जेंटीनातील हवामान अंदाज आणि जागतिक पुरवठ्यातील संभाव्य घट यामुळे सोयाबीनच्या भावात आणखी काही सुधारणा होण्याची शक्यता आहे. मात्र ही वाढ मर्यादित राहण्याची शक्यता असल्यामुळे शेतकऱ्यांनी वास्तववादी अपेक्षा ठेवणे आणि त्यानुसार आपली विक्री रणनीती ठरवणे महत्त्वाचे आहे.
सोयाबीन हे भारताच्या कृषी अर्थव्यवस्थेत महत्त्वाचे पीक असून, त्याच्या योग्य मूल्यप्राप्तीसाठी सरकार, प्रक्रिया उद्योग आणि शेतकरी यांच्यात समन्वय असणे आवश्यक आहे. भविष्यात अधिक स्थिर बाजारभाव आणि उत्पादक शेतकऱ्यांचे हित जपण्यासाठी दीर्घकालीन धोरणांची आवश्यकता आहे.